Drug Eruption (အရေပြားဆေးမတည့်တုံ့ပြန်မှု)

အရေပြားဆေးမတည့်တုံ့ပြန်မှုသည် သုံးစွဲလိုက်သော ဆေးဝါးများကြောင့် ဖြစ်တတ်သော အရေပြားဓာတ်မတည့်ခြင်း လက္ခဏာဖြစ်သည်။ သာမန်ယားယံခြင်းမှ အရေပြားများကွာကျသည်အထိ ပြင်းထန်ဆိုးရွားသည်။ အရေပြားဓာတ်မတည့်မှု ပုံစံအမျိုးမျိုး တွေ့နိုင်သည်။

ဖြစ်ပေါ်ရသောအကြောင်းရင်းများ

ကိုယ်ခံအားကြောင့်ဖြစ်သော ဓာတ်မတည့်တုံ့ပြန်မှုနှင့် ကိုယ်ခံအားကြောင့်မဟုတ်သော ဓာတ်မတည့်တုံ့ပြန်မှုဟူ၍ နှစ်မျိုးရှိသည်။ အချို့တွင် အကြောင်းရင်းမရှိဘဲလည်း ဖြစ်ပေါ်နိုင်သည်။ ကိုယ်ခံအားကြောင့်ဖြစ်သော ဓာတ်မတည့်တုံ့ပြန်မှုတွင်

• ချက်ချင်းဓာတ်မတည့်မှုဖြစ်ပါက IgE ပဋိပစ္စည်းကြောင့်ဖြစ်ပြီး နာရီပိုင်းအတွင်း လက္ခဏာတွေ့ရသည်
• နှောင့်နှေးဓာတ်မတည့်မှုတွင် IgG ပဋိပစ္စည်း၊ ခုခံအားအစုအ‌‌ဝေးများကြောင့်ဖြစ်ပြီး ရက်သတ္တပတ် အနည်းငယ်ကြာမှ လက္ခဏာတွေ့ရသည်

ကိုယ်ခံအားကြောင့်မဟုတ်သော ဓာတ်မတည့်တုံ့ပြန်မှုများတွင်

• ဆေးပမာဏပေါ်မူတည်၍တုံ့ပြန်မှု
• အင်ဇိုင်းချို့တဲ့မှုများ
• ဓာတုပစ္စည်းများကြောင့်ဖြစ်သော အ‌ရေပြားရောင်ရမ်းမှုများကြောင့် ဖြစ်နိုင်သည်။

ဖြစ်နိုင်ခြေများသောအခြေအနေများ

• အမျိုးသမီးများ
• အချို့သောမျိုးရိုးဗီဇအခြေအနေများ
• အချို့သောဗိုင်းရပ်စ်ပိုးဝင်‌ခြင်း
• ပုံမှန်ထက် တုံ့ပြန်မှုလွန်ကဲသော အရေပြားရှိသူများ (Hypersensitive skin)
• ဆေးဝါးနှင့်ဓာတ်မတည့်သည့်ရာဇဝင်ရှိသူများ

ဓာတ်မတည့်မှုအဖြစ်များသောဆေးများ

• အချို့သောပိုးသတ်ဆေးများ (ဥပမာ – Penicillins, Tetracycline, Flucloxacillin စသည့်ဆေးများ)
• အချို့သောအတက်ကျဆေးများ (ဥပမာ – Phenytoin, Carbamazepine စသည့်ဆေးများ)
• အကိုက်အခဲပျောက်ဆေးများ (ဥပမာ – Ibuprofen စသည့်ဆေးများ)
• ဆာလဖာ(Sulpha)ပါသောဆေးများ (ဥပမာ – Septrin စသည့်ဆေးများ)
• အချို့သောမှိုသတ်ဆေးများ (ဥပမာ – Fluconazole စသည့်ဆေးများ)
• အချို့သောကင်ဆာရောဂါကုဆေးများ (ဥပမာ – Methotrexate စသည့်ဆေးများ)

ရောဂါလက္ခဏာများ

• မျက်နှာ၊ ခန္ဓာကိုယ်နှင့် အမြှေးပါးများတွင် အဖုအပိမ့်ထွက်ခြင်း၊ အနာများပေါက်ခြင်း
• အရည်ကြည်ဖုများ၊ ခရမ်းရောင်အကွက်များထွက်ခြင်း
• အရေပြားနာကျင်ခြင်း
• အဖျားကြီးခြင်း
• လည်ပင်းနှင့်လျှာတွင် အလုံးအဖုများထွက်ခြင်း
• ပြန်ရည်ကျိတ်များရောင်ရမ်းခြင်း
• အဆစ်များနာကျင်ခြင်း

အရေပြားဆေးမတည့်တုံ့ပြန်မှုပုံစံများ

• အနီရောင်အ‌ရေပြားအကွက်များ (Drug Exanthem)
  ဓာတ်မတည့်ဖြစ်စေသော ဆေးအသစ်စတင်ပေးပြီး (၅)ရက် မှ (၁၀)ရက်အတွင်း ဖြစ်ပေါ်သည်။ ဒုတိယအကြိမ်ဖြစ်ပါက (၁)ရက် မှ (၃)ရက် အတွင်းပေါ်တတ်သည်။ ဆေးရပ်ပြီး တစ်ပတ်အတွင်း သက်သာပျောက်ကင်းသည်။
• အင်ပြင်ကဲ့သို့အကွက်များ (Drug induced urticaria)
  နီမြန်းသောအဖုအပိမ့်များ အရေပြားတွင်ဖြစ်ပေါ်သည်။ တစ်ခါတစ်ရံတွင် နှုတ်ခမ်း၊ လျှာနှင့် လည်ချောင်းများ ရောင်ရမ်းခြင်းဖြင့် တွဲ၍တွေ့ရသည်။ ပထမအကြိမ်သည် ဆေးနှင့်ထိတွေ့ပြီး (၃)ပတ်အထိ ဖြစ်နိုင်သည်။ သို့သော် ဒုတိယအကြိမ်တွင်မူ မိနစ်ပိုင်းအတွင်း ဖြစ်နိုင်သည်။ ပြင်းထန်သောဓာတ်မတည့်မှု (Anaphylaxis)ထိ ဖြစ်နိုင်သည်။
• ပုံသေအရေပြားဓာတ်မတည့်မှုများ (Fixed Drug Eruption)
  ဆေးဝါး (သို့မဟုတ်) ဓာတုပစ္စည်းကို ထိတွေ့ခြင်းကြောင့် အရေပြားတစ်နေရာတည်းတွင် ဖြစ်ပေါ်သော အရေပြားဓာတ်မတည့်မှုဖြစ်သည်။ “ပုံသေ”ဟုခေါ်ဆိုရခြင်းမှာ အဆိုပါဆေးဝါး (သို့မဟုတ်) ဓာတုပစ္စည်းကို ထပ်မံထိတွေ့မိပါက မူလဖြစ်ခဲ့သည့် အရေပြား၏ တစ်နေရာတည်းတွင်သာထပ်မံ၍ ဓာတ်မတည့်မှု ဖြစ်ပေါ်ခြင်းကြောင့်ဖြစ်သည်။ နှုတ်ခမ်း၊ လက်၊ ခြေထောက်နှင့် လိင်အင်္ဂါတို့တွင် အဖြစ်များသည်။ ပျောက်ကင်းရန် ရက်အနည်းငယ်ကြာတတ်ပြီး ပျောက်ကင်းချိန်တွင် ဆိုးရွားသော အ‌ရောင်ပြောင်းခြင်းများ (အညို၊ အမဲရောင်) ကျန်ရှိသည်။ ပထမအကြိမ်တွင် ဆေးအသုံးပြုပြီး တစ်ပတ် မှ နှစ်ပတ်အကြာတွင် ဖြစ်ပေါ်နိုင်သည်။ နောက်တစ်ကြိမ်တွင်မူ ဆေး‌အသုံးပြုပြီး (၄၈)နာရီအတွင်း ဖြစ်တတ်သည်။ (ဥပမာ – Erythromycin, Carbamazepine စသည့်ဆေးများ)
  

• အရေပြားအောက် သွေးယိုစိမ့်ခြင်း (Purpuric rash)
  အချို့သောဆေးများကြောင့် အရေပြားအောက်ရှိ‌ သွေးကြောမျှင်များပေါက်ခြင်း၊ သွေးဥမွှားများ၏လုပ်ငန်းကို ထိခိုက်ခြင်းတို့ကြောင့်ဖြစ်သည်။ (ဥပမာ – Heparin ကဲ့သို့သောသွေးမခဲဆေးများ)
• နေရောင်ထိတွေ့လျှင်ပိုဆိုးသောအရေပြားဓာတ်မတည့်မှုများ (Photosensitivity)
  နေရောင်ခြည်နှင့် ထိတွေ့မှုကြောင့် အရေပြားတွင်ဖြစ်ပေါ်‌လာသောအဖုဖြစ်သည်။ နေရောင်ခြည် ထိတွေ့မှုများသော မျက်နှာ၊ လက်မောင်းနှင့်လက်ဖျံ တို့တွင်တွေ့ရသည်။ ‌ဆေးတစ်ခု၏သွေးထဲရှိ ပမာဏလွန်ကဲခြင်းကြောင့် ဖြစ်ပေါ်သည်။ (ဥပမာ – Retinolပါသော ဆေးများ)
• အရောင်ရင့်သောအရေပြားအကွက်များ (Hyperpigmentation)
  အချို့သောဆေးဝါးများသည် အရေပြားအောက်တွင် ရောင်ခြယ် (Melanin, Hemosiderin) အစုအဝေးကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။ (ဥပမာ – Amiodarone, Hydroxychloroquine, Bleomycin စသည့်ဆေးများ)
• ပြည်ဖုကဲ့သို့အနီ‌ရောင်အ‌‌ရေပြားအကွက်များ
  ခန္ဓာကိုယ်အနှံ့အပြားတွင် အရေပြားအောက်ခြေ နီမြန်း၍ ပြည်ဖုအများအပြား ဖြစ်ပေါ်သော ဓာတ်မတည့်မှုဖြစ်သည်။ ထိုအချိန်တွင် အဖျားတက်နိုင်ပြီး သွေးဖြူဥများ ပမာဏများတတ်သည်။ (၃)ပတ်အတွင်း သက်သာပျောက်ကင်းသည်။
• ပစ်မှတ်ပုံစံအရေပြားအကွက်များ (Erythema Multiforme)
  အချို့သောရောဂါပိုးများနှင့် ဆေးဝါးများကြောင့်ဖြစ်ပြီး အရေပြားတွင် ပစ်မှတ်ကဲ့သို့ အလယ်တွင် အနီစက်နှင့်ဘေးအနီဝိုင်းပုံစံအကွက် အနေဖြင့်တွေ့ရသည်။ ခန္ဓာကိုယ်အတွင်း အမြှေးပါးများတွင် အရည်ကြည်ဖုများ၊ အနာများလည်း ဖြစ်တတ်သည်။ (ဥပမာ – Penicillins, Sulfonamides စသည့်ဆေးများ)
• စတီဗင်ဂျွန်ဆင်လက္ခဏာစု (Steven Johnson Syndrome)
  တွေ့ရနည်းသော်လည်း အသက်အန္တရာယ်ရှိသော အရေပြားဓာတ်မတည့်မှု ပုံစံဖြစ်ပြီး ပိုးဆိပ်ပျံ့နှံ့ခြင်း(Sepsis)၊ အရည်ဓာတ်နှင့်သတ္တုဓာတ်များ ဆုံးရှုံးခြင်းတို့ကြောင့် အသက်သေဆုံးနိုင်သည်။ ခန္ဓာကိုယ်နေရာအနှံ့အပြားတွင် အနီရောင်အကွက်အဖုများ အဖြစ်တွေ့ရပြီး အမြှေးပါးများလည်း ပါဝင်သည်။ မျက်လုံး၊ ပါးစပ်နှင့်အစာမျိုလမ်းကြောင်း၊ ဆီးသွားလမ်းကြောင်းများကိုပါ ဆိုးရွားစွာထိခိုက်နိုင်သည်။ အဖျားရှိတတ်သည်။ အနီရောင်အကွက်များသည် ‌အရည်ကြည်ဖု၊ ထိုမှတစ်ဆင့် အရေပြားများကွာကျပြီး ပိုးဝင်ရောက်နိုင်သည်။ စတီဗင်ဂျွန်ဆင်လက္ခဏာစု ဖြစ်ပွါးလျှင် ဓာတ်မတည့်သည့်ဆေးကို မိသားစုတွင်လည်း စစ်ဆေးပေးရန်လိုသည်။ စတီဗင်ဂျွန်ဆင်လက္ခဏာစုသည် အတက်ရောဂါကု‌ဆေးတချို့ (ဥပမာ – carbamazepine)ကြောင့် အဖြစ်များပြီး HLA-B*1502 ဟုခေါ်သော ဗီဇအစိတ်အပိုင်းတစ်မျိုး ရှိသူများတွင်တွေ့ရလေ့ရှိသည်။ အဆိုပါဗီဇကို တောင်အာရှ၊ အရှေ့အာရှလူမျိုးစုများတွင် ပိုမိုတွေ့ရှိရသည်။

နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများ

ဓာတ်မတည့်သည့်ဆေးကို သေချာစွာမသိရှိပါက ဓာတ်မတည့်မှုထပ်မံ၍ ဖြစ်နိုင်သည်။ ထို့ပြင် ခန္ဓာကိုယ်အမြှေးပါးများထိခိုက်ပါက အမာရွတ်များကျန်ရှိတတ်ပြီး မျက်လုံးတွင်ဖြစ်လျှင် မျက်စိကွယ်ခြင်း၊ အရေပြား နေရာအနှံ့ဖြစ်ပါက ပုံပျက်ခြင်းများဖြစ်နိုင်သည်။ အတွင်းရှိခန္ဓာကိုယ်အစိတ်အပိုင်းများကိုထိခိုက်ပါက သွေးပေါင်ကျခြင်း၊ သွေးလန့်ခြင်းထိဖြစ်နိုင်သည်။ စတီဗင်ဂျွန်ဆင်လက္ခဏာစု (Steven Johnson Syndrome) တွင် အသက်ဆုံးရှုံးသည်အထိဖြစ်နိုင်သည်။

ဆေးရုံ၊ ဆေးခန်းပြသရန်

အထက်ပါအရေပြားလက္ခဏာများ ဖြစ်ပေါ်ပါက မိမိ၏မိသားစုဆရာဝန်နှင့် ဆွေးနွေးတိုင်ပင်ရန် လိုအပ်သည်။ လိုအပ်ပါက မိသားစုဆရာဝန်မှ သက်ဆိုင်ရာအထူးကု ဆရာဝန်များနှင့် တိုင်ပင်ကုသခြင်း၊​ လွှဲပြောင်းကုသခြင်းများ ပြုလုပ်ပေးလိမ့်မည်။

ရောဂါရှာဖွေခြင်း

သက်ဆိုင်ရာဆရာဝန်မှ ‌ရောဂါရာဇဝင်မေးမြန်းခြင်း၊ စမ်းသပ်စစ်ဆေးခြင်းနှင့် အရေပြားပြင်းထန်မှု အခြေအနေများကိုကြည့်၍ သိရှိနိုင်သည်။ ထို့ပြင် ဆေးမတည့်မှုရာဇဝင်မေးမြန်းခြင်း၊ ရောဂါလက္ခဏာစတင်ချိန်နှင့် ဆေးစသောက်ချိန်အကြား ဆက်စပ်မှုကိုမေးမြန်းခြင်းနှင့် လိုအပ်ပါက အရေပြားအသားစယူ၍ စစ်ဆေးခြင်းတို့ပြုလုပ်နိုင်သည်။

နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများအပေါ်မူတည်ပြီး ဓာတ်ခွဲစစ်ဆေးခြင်း၊ အသည်းနှင့်ကျောက်ကပ် လုပ်ဆောင်ချက်များစစ်ဆေးခြင်း၊ အရေပြားဆေးဓာတ်မတည့်မှုစစ်ဆေးခြင်းများ (Skin Prick Test, Patch Test) များပြုလုပ်နိုင်သည်။ ဆေးဝါးများရပ်တန့်ပြီးလျှင် ရောဂါလက္ခဏာများ ပြန်ဖြစ်ခြင်း၊ ဆက်ဖြစ်ခြင်းရှိမရှိကို သက်ဆိုင်ရာဆရာဝန်နှင့် ပြန်လည်ပြသရန်လိုသည်။

ကုသခြင်း

ကုသမှု၏အရေးကြီးဆုံးအပိုင်းမှာ မတည့်သောဆေးကို အသုံးပြုခြင်းမှ ချက်ချင်းရပ်ရန်ဖြစ်သည်။ ဆေးဝါးနှင့်ဓာတ်မတည့်ခြင်းကြောင့် ဖြစ်ပေါ်သည့် အခြေအနေများကို စတီးရွိုက် လိမ်းဆေး၊ သောက်ဆေး နှင့်ထိုးဆေးများ၊ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများ၊ ဟစ်စ်တမင်းဆန့်ကျင်ဆေးများနှင့် အစိုဓာတ်ထိန်းလိမ်းဆေးများဖြင့် ပြန်လည်ကုသရသည်။ အရေပြားအထူးကုဆရာဝန်၊ မျက်စိအထူးကုဆရာဝန်နှင့် ခုခံအားအထူးကုဆရာဝန်တို့ဖြင့် ဆွေးနွေးတိုင်ပင်ကုသရန်လိုနိုင်သည်။

ကာကွယ်ခြင်း

အများစုသော အရေပြားဆေးမတည့်တုံ့ပြန်မှုများသည် ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကြောင့် ဖြစ်ပြီး ဆေးဝါးများကို စနစ်တကျကန့်သတ်သုံးစွဲရန်လိုသည်။ သက်ဆိုင်ရာဆရာဝန်မှ ဆေးမတည့်မှုရာဇဝင်ကို မေးမြန်းပြီး ရှိပါက မှတ်တမ်းထားရှိ၍ လူနာအားဓာတ်မတည့်မှုရှိသည်ကို ပြောပြထားရန်လိုသည်။ လူနာသည်လည်း မိမိဓာတ်မတည့်သည့်ဆေးဝါးကို မှတ်ထားရန်လိုပြီး ဆေးရုံဆေးခန်းများသို့ အသိပေးရန်လိုသည်။

References:

1. News-Medical. (2022). Drug eruptions. Retrieved July 14, 2024, from https://www.news-medical.net/health/Drug-Eruptions.aspx
2. DermNet. (2023). Drug eruptions. DermNet®. Retrieved July 14, 2024, from https://dermnetnz.org/topics/drug-eruptions