Post earthquake health problems (ငလျင်အပြီး အဖြစ်များသော ကျန်းမာရေးပြဿနာများ)

ပြင်းထန်သည့် ငလျင်များလှုပ်ခြင်းကြောင့် အဆောက်အဦးများ ပြိုကျခြင်း၊ ပိခြင်း၊ ပျက်စီးနေသည့် မျက်နှာကြက်၊ ထုတ်တန်းများပြိုကျခြင်း၊ မှန်ကွဲ၊ သံချွန်များထိုးမိခြင်း စသည်တို့ဖြစ်ပြီး အသက်သေဆုံးခြင်း၊ ပြင်းထန်ဒဏ်ရာရခြင်းများဖြစ်နိုင်သည်။ အသက်ရှင်ကျန်ရစ်သူများတွင် အရေးပေါ် ထိခိုက်ဒဏ်ရာများ ရရှိခြင်းအပြင် သဘာဝဘေးတိုင်းတွင် ဖြစ်လေ့ရှိသည့် နောက်ဆက်တွဲကျန်းမာရေးပြဿနာများကို အထူးသတိပြုရှောင်ရှားခြင်း၊ ကြိုတင်ကာကွယ်ခြင်းများ ပြုလုပ်ထားရန် လိုအပ်သည်။

ဖြစ်ပေါ်နိုင်သော ကျန်းမာရေးပြဿနာများ

ပြင်းထန်သော ငလျင်လှုပ်ပြီးနောက် အောက်ပါကျန်းမာရေးဆိုင်ရာ ပြဿနာများ ဖြစ်ပွါးနိုင်သည်။

1. ရေဓာတ်ခန်းခြောက်ခြင်း (Dehydration)
   သောက်သုံးရန် သန့်စင်သော ရေသန့် ရှားပါးမှု၊ ဝမ်းလျှောခြင်း (သို့မဟုတ်) အန်ခြင်းတို့ကြောင့် ဖြစ်ပွါးနိုင်သည်။
2. အသက်ရှူလမ်းကြောင်းဆိုင်ရာရောဂါများ (Respiratory Infections)
   ဖုန်မှုန့်၊ မီးခိုးနှင့် အပျက်အစီးများမှ ထွက်လာသော အမှုန်၊ အနံ့များကြောင့် ချောင်းဆိုး၊ အအေးမိ၊ အသက်ရှူကျပ်ခြင်း၊ နမိုးနီးယားဖြစ်ခြင်းများ ခံစားရနိုင်သည်။
3. ရေနှင့်ဆိုင်သော ကူးစက်ရောဂါများ (Waterborne Diseases)
   မသန့်ရှင်းသော ‌ရေ၊ အစားအစာများစားမိခြင်း၊ တစ်ကိုယ်ရေသန့်ရှင်းရေး အားနည်းခြင်း၊ အညစ်အကြေးစွန့်ပစ်မှု စနစ်တကျမရှိနိုင်ခြင်း စသည်တို့ကြောင့် ဝမ်းပျက်ဝမ်းလျှောရောဂါ၊ အသည်းရောင်အသားဝါ (Hepatitis A and Hepatitis E)၊ အူရောင်ငန်းဖျားရောဂါ (Typhoid) တို့ဖြစ်ပွါးတတ်သည်။
4. စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာထိခိုက်မှုများ (Mental Health Issues)
   ကြောက်ရွံ့ခြင်း၊ အိပ်မပျော်ခြင်း၊ စိတ်ဖိစီးမှုများ၊ ပြင်းထန် စိတ်ဖိစီးမှုဒဏ်သင့်ဝေဒနာ (PTSD)၊ ကာလရှည် ဝမ်းနည်းပူဆွေးရခြင်းများ၊ စိုးရိမ်စိတ်လွန်ကဲခြင်း၊ စိတ်ကျခြင်း (Depression)၊ Suicide risk များ ဖြစ်နိုင်သည်။
5. အာဟာရချို့တဲ့ခြင်း (Malnutrition)
   အာဟာရဓာတ်ကြွယ်ဝသော အစားအစာများ မလုံလောက်မှု၊ လုံလောက်အောင် မစားသုံးနိုင်မှုများကြောင့် အာဟာရချို့တဲ့နိုင်သည်။
6. အရေပြားရောဂါများ (Skin Infections)
   ညစ်ညမ်းသောရေ၊ ဖုန်၊ အမှုန်များနှင့် ထိတွေ့မှု၊ တစ်ကိုယ်ရေသန့်ရှင်း‌ရေးထိန်းသိမ်းရန် အားနည်းမှုများကြောင့် ယားနာ၊ အနာများ လွယ်ကူစွာ ဖြစ်နိုင်သည်။
7. ဒဏ်ရာများနှင့် ကူးစက်ရောဂါများ (Wounds & Infections)
   ထိခိုက်ဒဏ်ရာများကို အချိန်မီ စနစ်တကျမကုသနိုင်လျှင် ‌ရောဂါပိုးဝင်ခြင်း၊ ပိုးဆိပ်ပျံ့ခြင်းများ ဖြစ်ပွါးနိုင်သည်။ လူဦးရေထူထပ်စွာ နေထိုင်ရခြင်း၊ ရေ၊ အိမ်သာများ မလုံလောက်ခြင်းတို့ကြောင့် ကူးစက်‌ရောဂါများ လျင်မြန်စွာ ပျံ့ပွါးနိုင်သည်။
8. နဂိုရောဂါအခံများပိုမိုဆိုးဝါးလာနိုင်ခြင်း (Exacerbation of respiratory diseases (asthma,COPD), cardiovascular problems, hypertension and diabetes mellitus)
   ပန်းနာရင်ကျပ်၊ နှလုံးရောဂါ၊ သွေးတိုးဆီးချိုကဲ့သို့ နဂိုရောဂါအခံများ ပြန်လည်ထကြွလာခြင်း၊ လက္ခဏာများ ပိုဆိုးလာခြင်းများ ဖြစ်နိုင်သည်။
9. ဆေးဝါးနှင့် ကျန်းမာရေးပစ္စည်းများ ပြတ်လပ်ခြင်း
   အထက်ပါ နာတာရှည်ရောဂါသည်များ (ဥပမာ _ ဆီးချိုသွေးချို၊ သွေးတိုး) အတွက် ဆေးဝါးများ၊ အရေးပေါ်ဆေးဘက်ဆိုင်ရာပစ္စည်း (ဥပမာ _ ပလတ်စတာ၊ ပိုးသတ်ဆေး၊ အနာသန့်စင်ဆေး) များပြတ်လပ်နိုင်သည်။

နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများ လျှော့ချကာကွယ်ရန် အကြံပြုချက်များ

အထက်ပါ နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများကို လျှော့ချကာကွယ်ရန် အရေးပေါ်တုံ့ပြန်မှု၊ သန့်ရှင်းရေးနှင့် ရေရှည်ပြန်လည်ထူထောင်ရေးနည်းလမ်းများ လိုအပ်သည်။

၁။ ထိခိုက်ဒဏ်ရာများအရေးပေါ်ကုသမှု

• ဘေးကင်းစွာ ရွှေ့ပြောင်းနိုင်ရန် ကူညီပါ
• အရေးပေါ်ပြုစုစောင့်ရှောက်မှု _ အရိုးကျိုးခြင်းနှင့် အခြားပြင်းထန်ဒဏ်ရာများအား ချက်ချင်းကုသပါ
• မေးခိုင်ရောဂါ (Tetanus) ကာကွယ်ဆေး _ ဒဏ်ရာရသူများအား ကာကွယ်ဆေးထိုးပါ

၂။ ကူးစက်ရောဂါများ ထိန်းချုပ်ခြင်း

ရေနှင့်အစားအသောက် သန့်ရှင်းရေး

• သန့်စင်သောရေ (ကျိုချက်ခြင်း၊ ကလိုရင်းထည့်ခြင်း သို့မဟုတ် ရေသန့်ဘူး) သောက်သုံးပါ
• ယာယီအိမ်သာများပြုလုပ်သုံးစွဲပါ
• လက်ကို ရေ၊ ဆပ်ပြာ (သို့မဟုတ်) လက်သန့်စင်ဆေးဖြင့်ဆေးကြောပါ၊ အနည်းဆုံး အစားအစာများ မကိုင်တွယ်မီနှင့် အညစ်အကြေးစွန့်ပြီးအချိန်တွင် မဖြစ်မနေသန့်စင်ဆေးကြောသင့်သည်
• အစားအစာများကို တတ်နိုင်သမျှ သန့်ရှင်းစွာ ပြုပြင်သိုမှီး၍ စားသုံးပါ
• အာဟာရပြည့်ဝအောင် စားသုံးပါ

အသက်ရှူလမ်းကြောင်းဆိုင်ရာ ရောဂါများ ကာကွယ်ခြင်း

• လူထူထပ်သော ခိုလှုံရာနေရာများတွင် နမိုးနီးယား၊ တီဘီနှင့် COVID-19 ကူးစက်နိုင်ခြေ မြင့်မားသည်၊ ထို့ကြောင့် ထိုနေရာများတွင် လေဝင်လေထွက်ကောင်းမွန်ရန်၊ နှာခေါင်းစည်းများ အသုံးပြုရန် စီစဥ်ရမည်

ခြင်နှင့်အခြားအင်းဆက်ပိုးများမှ ရောဂါများ ကာကွယ်ခြင်း

• ခြင်ပေါက်ပွါးနိုင်သော ရေအိုင်များ၊ ရေခိုအောင်းနိုင်သော အရာများကို ဖယ်ရှားပါ
• ခြင်ထောင်နှင့် ခြင်မကိုက်ဆေးအသုံးပြုပါ

၃။ စိတ်ကျန်းမာရေးနှင့် လူမှုရေးအထောက်အပံ့

• စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ပံ့ပိုးမှုပေးပါ၊ နှစ်သိမ့်ဆွေးနွေးခြင်းများဖြင့်အားပေးပါ
• မိသားစု၊ မိတ်ဆွေများနှင့် စကားပြောပါ
• အနားယူပါ
• ကလေးများအတွက် လုံခြုံသောနေရာများဖန်တီးပေးပါ
• စိုးရိမ်စိတ်လွန်ကဲမှုရောဂါနှင့် စိတ်ကျရောဂါလက္ခဏာများကို စောင့်ကြည့်ပါ

၄။ ခိုလှုံရာနေရာနှင့် ပတ်ဝန်းကျင်ဘေးကင်းရေး

• မိုးဒဏ်၊ နေပူဒဏ်မှ ကာကွယ်ရန် ခိုင်ခံ့သော ခိုလှုံရာများ ပြုလုပ်ပါ
• မီးဖိုများတွင် လေဝင်လေထွက်ကောင်းစေရန် ဂရုပြုပါ
• ပြိုကျနိုင်သော အဆောက်အအုံများကို ရှင်းလင်းပါ

၅။ နာတာရှည်ရောဂါများအတွက် ဆက်လက်ကုသမှု

• ဆီးချို၊ သွေးတိုး၊ ပန်းနာရင်ကျပ်နှင့် အခြားနာတာရှည်အတွက် ဆေးဝါးများ မပြတ်စေရန် စီစဉ်ပါ
• ယာယီကျန်းမာရေးဆေးခန်းများဖွင့်လှစ်ကာ လိုအပ်သူများအား စောင့်ကြည့်ကုသပါ

၆။ ကူးစက်ရောဂါများ စောင့်ကြည့်ခြင်း

• ဝမ်းပျက်ဝမ်းလျှော၊ ဝက်သက်နှင့် အသက်ရှူလမ်းကြောင်းရောဂါများကို စောင့်ကြည့်ပါ
• ရောဂါဖြစ်ပွါးမှုများကို အမြန်သတင်းပို့ပါ
• ကာကွယ်ဆေးထိုးခြင်းများ (ဝက်သက်ရောဂါ၊ ကာလဝမ်းရောဂါ) လိုအပ်သလို ဆောင်ရွက်ပါ

၇။ အရေးပေါ်အခြေအနေအတွက် ဆေးဘက်ဆိုင်ရာအကူအညီ (Hotline) နံပါတ်များကို ကြိုတင်မှတ်သားထားပါ

ငလျင်ဒဏ်ခံစားရသူများ၊ အလှူရှင်များနှင့် ကယ်ဆယ်ရေးအဖွဲ့အစည်းများ စုဆောင်းထားသင့်သော ဆေးဝါးနှင့် အစားအစာများမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်။

အရေးပေါ်လိုအပ်နိုင်သော ဆေးဝါးများ

1. အကိုက်အခဲပျောက်ဆေး၊ အဖျားကျဆေးများ (Paracetamol, Ibuprofen စသည်)
2. ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး သောက်ဆေးများ (ထိခိုက်ဒဏ်ရာများနှင့် ဝမ်းပျက်ဝမ်းလျှောရောဂါများအတွက်)
3. နာတာရှည်ရောဂါများအတွက် ဆေးဝါးများ (သွေးတိုး၊ ဆီးချို၊ ပန်းနာရင်ကျပ် စသည်တို့အတွက် ဆေးဝါးများ)
4. ထိခိုက်ဒဏ်ရာများအတွက် အနာသန့်စင်ဆေးရည်များ၊ ပိုးသတ်ဆေးရည်များ၊ ပိုးသတ်ထားသော ပတ်တီးလိပ်များ၊ ဂွမ်းများနှင့် ခွဲစိတ်ခန်းသုံးကိရိယာများ
5. လက်အိတ်များ၊ နှာခေါင်းစည်းများ၊ ဦးထုပ်များ၊ မျက်လုံးအကာများ စသည့် ကာကွယ်ရေးပစ္စည်းများ (PPE)
6. အခြားအခြေခံဆေးဝါးများ _ ဓာတ်ဆားထုပ်များ၊ အစာအိမ်ဆေးများ၊ နှာစေးချောင်းဆိုးသက်သာဆေးများ၊ ဟစ်စ်တမင်းဆန့်ကျင်ဆေးများ၊ အရေပြားလိမ်းဆေးများ၊ ဗီတာမင်အားဆေးများ၊ သွေးကြောထဲသွင်းဆေးရည်များ၊ ဆေးထိုးအပ်များ၊ ဆေးသွင်းပိုက်များ၊ အောက်ဆီဂျင်ရှူရန် နှာခေါင်းပိုက်များ၊ မေးခိုင်ကာကွယ်ဆေးထိုးဆေးများနှင့် ဓာတ်မတည့်ခြင်းအတွက် အရေးပေါ်ထိုးဆေးများ
7. ခြင်ကိုက်ကာကွယ်သော ဖျန်းဆေး၊ ခြင်ကိုက်ကာကွယ်သော Lotion လိမ်းဆေးများ၊ အခြားအရေပြားလိမ်းဆေးအမျိုးမျိုး၊ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးပါသော မျက်စဥ်းဆေးရည်၊ နားဆေးရည်များ
8. ကလေးများအတွက် Zinc oxide လိမ်းဆေးများ၊ ကလေး နှာပွင့်ဆေးရည် Physiodose ဆေးရည်၊ ကလေး ယားနာလိမ်းဆေး Calamine lotion၊ ကလေး ခြင်မကိုက် လိမ်းဆေး ၊ ကပ်ခွါ၊ ခြင်ဖျန်းဆေးရည်များ
9. အောက်ဆီဂျင်အိုးများ စသည်တို့ဖြစ်သည်။

အထူးသတိပြုရန်မှာ ရှာဖွေကယ်ဆယ်ရေးလုပ်ငန်းများ ဆောင်ရွက်နေစဥ် မြွေနှင့် အခြားအဆိပ်ရှိသတ္တဝါများ အကိုက်ခံရနိုင်ခြေရှိခြင်းကြောင့် သင့်တော်သော အကာအကွယ်ပစ္စည်းများအပြင် မြွေဆိပ်ဖြေဆေးကဲ့သို့ အရေးပေါ်ဆေးဝါးများ ရရှိနိုင်ရေးအတွက်လည်း စီစဥ်ထားသင့်သည်။

အရေးပေါ်လိုအပ်နိုင်သော အစားအစာများ

1. သောက်ရေသန့်များ
2. မပျက်စီးနိုင်သော တာရှည်ခံအစားအစာများ
   • ဆန်၊ ဆီ၊ ဆား၊ ပဲမျိုးစုံ၊ ကြာဆံထုပ်၊ ခေါက်ဆွဲ‌ခြောက်ထုပ်၊ အာလူး၊ ကန်စွန်းဥ၊ ငါးခြောက်
3. မရှိမဖြစ်လိုအပ်သော ဗီတာမင်၊ သတ္တုဓာတ်၊ အသားဓာတ်၊ ကစီဓာတ်တို့ ပါဝင်သော အစားအစာများ
   • ဆန်၊ ကောက်ညှင်းတို့ဖြင့် ပြုလုပ်ထားသော အစားအစာများ၊ မရွေး၊ ဆန်ပြုတ်ထုပ်များ၊ ထမင်းခြောက်ကြော်၊ ကောက်ညှင်းခွက်ကြော်
   • ပဲပုပ်ခြောက်ကြော်၊ ပဲပုပ်ခြောက်ဖုတ်၊ ပဲပုပ်စေ့လှော်၊ ကုလားပဲအလုံးကြီး/အလုံးသေးလှော်၊ ပဲကြီးလှော်၊ ပဲလိပ်ပြာကြော်၊ ပဲနီပြားကြီး/ပဲကတ္တီပါ‌‌ကြော်၊ နတ်တော်ပဲကြော်၊ ဗိုလ်ကိတ်ပဲကြော်၊ မြေပဲလှော်/ကြော်၊ လက်ဖက်ပဲကြော်မျိုးစုံ
   • ငါးခြောက်ဖုတ်/ ကြော်၊ ပုစွန်ခြောက်ငံပြာရည်ကြော်၊ ငါးသေတ္တာဘူး၊ အခြားအသားငါး အသီးအရွက် စည်သွတ်ဘူးများ
   • ကြက်ဥ ဘဲဥ ငုံးဥပြုတ်များ၊ ကြက်သွန်နီကြော်၊ ကြက်သွန်ဖြူကြော်၊ ဂျူးမြစ်ကြော်
   • ပြောင်း၊ ဂျုံတို့ဖြင့် ပြုလုပ်ထားသော ဘီစကွတ်များ
   • မြေပဲ၊ နှမ်း၊ နေကြာစေ့တို့ဖြင့် ပြုလုပ်ထားသော မြေပဲယို/ မြေပဲကပ်/မြေပဲပျစ် ၊ နှမ်းယို/ နှမ်းကပ်/ နှမ်းပျစ်
   • နေကြာစေ့လှော်၊ ဖရုံစေ့လှော်၊ မြေပဲလှော်၊ ဗာဒံစေ့၊ သစ်ကြားစေ့၊ သီဟိုဠ်စေ့၊ ဆီးသီးခြောက်၊ ဆီးယို၊ ဆီး‌ဖျော်ရည်ပုလင်းများ၊ အသီးအစစ် စည်သွတ်ဖျော်ရည်များ၊ အသီးခြောက်မျိုးစုံ၊ ငှက်ပျောသီးအခြောက်၊ ငှက်ပျောသီးကြော် (Banana Chips)၊ ပရိုတင်းဘား (Protein Bars)၊ စွမ်းအားဖြည့်အာဟာရဘား (Energy Bars)
4. ပေါ့ပါးကျစ်လစ်ပြီး ကိုယ်နှင့်အတူ သယ်သွားနိုင်သော အစားအစာများ
   • ပရိုတင်းဘား၊ စွမ်းအားဖြည့်အာဟာရဘား၊ အသီးခြောက်မျိုးစုံ၊ အစေ့အဆန်မျိုးစုံ၊ ဓာတ်ဆားရည်ထုပ် (Protein Bars, Energy Bars, Fruit Bars, Multigrain crackers, mixed nuts and seeds, Electrolyte drink mix packs, Liquid IV hydration packs)
5. ပြင်ဆင်မှုအနည်းဆုံး လိုအပ်သော အစားအစာများ
   • အသင့်စား အစားအသောက်များ၊ ချက်ပြုတ်စရာမလို ရေဖျော်စားနိုင်သောအစားအစာများ၊ အသားငါး အသီးအရွက် စည်သွတ်ဘူးများ၊ ငါးခြောက်ဖုတ်/ကြော်၊ ပဲမျိုးစုံလှော်/ကြော်၊ မြေပဲလှော်/ကြော်၊ ကြက်ဥ ဘဲဥ ငုံးဥပြုတ်များ၊ ထမင်းခြောက်လှော်/ကြော်၊ ကောက်ညှင်းခွက်ကြော်၊ အသီးခြောက်မျိုးစုံ
6. ဓာတ်ဆားထုပ်များ၊ သကြားနှင့် ဆားထုပ်များ (ဓာတ်ဆားရည်အရေးပေါ်ဖျော်ရန်) နှင့်
7. ကလေးငယ်များအတွက် အာဟာရပြည့်ဝပြီး အလွယ်တကူဖျော်စပ်နိုင်သော cereal နှင့် ဆန်ပြုတ်ထုပ်များ၊ တစ်ခါစား အထုပ်သေးများနှင့် ထုတ်ထားသော အစာခံ ဘီစကွတ်မုန့်များ
8. မိခင်နို့မရရှိနိုင်သော နို့စို့အရွယ် ကလေးများအတွက် အသက်အရွယ်အလိုက် နို့မှုန့်ဗူးများ၊ နို့ခဲများ၊ အာဟာရမှုန့်ထုပ်များ စသည်တို့ဖြစ်သည်။

ငလျင်ဒဏ်ခံစားရသော‌ဒေသများတွင် အထွေထွေ အခြေခံလိုအပ်ချက်များ အများအပြား ရှိသည့်အနက် မွေးကင်းစကလေးများ၊ လသားအရွယ်ကလေးငယ်များ၊ ကိုယ်ဝန်ဆောင်မိခင်များနှင့် မီးဖွားပြီးစမိခင်များတွင် သီးခြားလိုအပ်သည့် အခြေခံပစ္စည်းများ အများအပြားရှိသည်။

မွေးကင်းစကလေး၊ လသားကလေးများအတွက် အခြေခံလိုအပ်သောပစ္စည်းများ

• ကလေး diapers အရွယ်စုံ
• ကလေး အနှီးများ
• ကလေး အဝတ်အထည်များ
• ကလေး ဦးထုပ်နှင့် ခြေအိတ်များ
• ကလေး သေးခင်းများ
• ကလေး ခေါက်ခြင်ထောင်များ
• ကလေး စောင်နှင့် အခင်းများ

ကိုယ်ဝန်ဆောင်မိခင်၊ မီးဖွားပြီးခါစ ကလေးမိခင်များအတွက် အခြေခံလိုအပ်သောပစ္စည်းများ

• မီးနေသည် diapers
• မီးနေသည် အခင်း
• နို့တိုက် Bra
• ဗိုက်စည်း
• လက်ညှစ် နို့ညှစ်ကိရိယာ
• နို့ခံပတ်
• အမျိုးသမီး လစဉ်သုံး
• နို့တိုက်မိခင် အားဆေး

References:

1. World Health Organization: WHO. (2019). Earthquakes. Retrieved March 31, 2025, from https://www.who.int/health-topics/earthquakes
2. Earthquakes: before, during, and after. (2024). Earthquakes. Retrieved March 31, 2025, from https://www.cdc.gov/earthquakes/about/index.html
3. Geddes, L. (2023). 5 ways in which earthquakes can threaten our health. Gavi. Retrieved March 31, 2025, from https://www.gavi.org/vaccineswork/5-ways-which-earthquakes-can-threaten-our-health
4. Pan American Health Organization. (2012). ESSENTIAL MEDICINES LIST FOR EMERGENCIES AND DISASTERS IN THE CARIBBEAN. PAHO. Retrieved March 31, 2025, from https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/28453/9789275116852_eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y
5. Cooper, L. (2023). Essential medications prepped for Earthquake-Ravaged areas of Syria, Turkey. Direct Relief. Retrieved March 31, 2025, from https://www.directrelief.org/2023/02/essential-medications-prepped-for-earthquake-ravaged-areas-of-syria-turkey/#:~:text=Emergency%20medicines%20were%20staged%2C%20including%20antibiotics%2C%20chronic%20disease%20medications%20for,care%20dressings%2C%20PPE%20and%20more
6. Dr. Khin Mar Cho (2025). Expert Commentary. International Agriculture, Food Systems and Nutrition Specialist, Dietitian Nutritionist, Nutrition Specialist at CLL Health

Published: 1 April 2025